Początki osadnictwa u podnóża Tatr ...

Niektórzy uczeni są zdania, że nazwa Tatry pochodzi od starosłowiańskiego słowa tr-try lub tr-tri, co oznaczało wielkie skalne głazy. Inni wskazują na jeszcze wcześniejszy rodowód nazwy sięgający czasów przedgermańskich i przedsłowiańskich. Faktem jest natomiast, że nazwa Tatr po raz pierwszy została zapisana pod koniec XI w. w przywileju cesarza Henryka III z roku 1086 określającym granice biskupstwa praskiego i morawskiego. Nazwa ta brzmiała – Trytri.
Brzmienie bardziej zbliżone do dzisiejszego – Tatri – można znaleźć w kronice czeskiej praskiego kanonika Kosmasa z początków XII w. W polskich źródłach historycznych nazwa o dzisiejszym brzmieniu Tatry pojawiła się w Kodeksie Dyplomatycznym Małopolski w 1255 r.
W źródłach węgierskich nazwa występowała nieco wcześniej, bo na początku XIII w. Jej forma była bardziej zniekształcona: Tartur. Same Tatry miały również wiele innych nazw. Jan Długosz, polski kronikarz, w połowie XV w. określa je raz jako Tatry, innym razem jako Alpy Polskie lub Sarmackie. Niektóre wcześniejsze źródła z XIII w. używały nazw Montes Nivium (Góry Śnieżne) oraz późniejsze z XVI w. jej niemieckiego odpowiednika Schneegeburg. Jeszcze późniejsze źródła historyczne nie wyodrębniały Tatr z pasma Karpat i nazywano je Montes Carpathi, a po określeniu ich wysokości nad poziom morza - Carpati Centrales albo Principales lub Zentral Karpathen, czyli Karpaty Centralne.

Spisz (po słowacku: Spiš) jest krainą leżącą na terenie dzisiejszej Słowacji i południowej Polski. Na Słowacji obejmuje obszar wschodnich Tatr Wysokich oraz regiony położone od nich na wschód i południowy-wschód. Północno-zachodnia część Spiszu leży dziś na terytorium Polski i graniczy przede wszystkim z Podhalem i Sądecczyzną. Zgodnie z niedawno poczynionymi badaniami obszary Spiszu leżące wokół Tatr są na stałe zasiedlone od mniej więcej 5000 lat.

W rejonie Spiskiego Czwartku na Słowacji, na południowy-wschód od Popradu, odkopano ślady osad ludzkich z epoki neolitu (czyli kamienia gładzonego) oraz epok późniejszych – środkowego brązu, z ery halsztackiej oraz czasów Wielkiej Morawy. W okolicach Mysiej Górki, koło Spiskiego Czwartku odkryto osadę o charakterze miasteczka, otoczoną murami z roku 1550 p.n.e., z czasów tzw. kultury otomańskiej z wyraźnymi wpływami kultury śródziemnomorskiej. W strategicznym miejscu, przy odwiecznej handlowej drodze, łączącej obszary śródziemnomorskie z Bałtykiem, wybudowano miasteczko z akropolem oraz miejscem składania ofiar, jak również osadą rzemieślniczą, gdzie wytwarzano wczesną ceramikę, spotkano wyroby z kamienia, brązu i złota, wszystko z miejscowych surowców. Ślady kultury celtyckiej i rzymskiej, znajdywano niemal na całym obszarze Spiszu, ale przede wszystkim właśnie w Kotlinie Popradzkiej i Magurze Spiskiej.

Słowianie docierają na Spisz, bądź z dorzecza Wisły, albo wędrując w górę Torysy i Hornadu – z terytorium Bałkanów. Osady z tzw. epoki Wielkiej Morawy zachowały się w okolicach Lewoczy, oraz miejscowościach: Nemešany, Smižany i Spiska Biała. Także, bezsprzecznie z tamtej epoki pochodzą inne znane tutaj najstarsze miejscowości o ciągłym osadnictwie: czyli – Spiska Nowa Wieś, Wielka i Gelnica.

Nowa Biała, położona na lewym brzegu rzeki Białki o charakterystycznej zwartej budowie. Początkowo istniała na tych terenach miejscowość o nazwie Burek, która została zmyta w czasie wielkiej powodzi. Wtedy to– panujący w połowie XIII w.– król węgierski Bela IV, miał kazać postawić 40 domów, które dały początek nowej miejscowości – od Beli IV, nazwanej – Uj Bela, czyli Nowa Biała. Historia Nowej Białej jest związana ściśle z historią całego Zamagurza Spiskiego. Pierwsze wzmianki o Nowej Białej w dokumentach majątkowo-prawnych pochodzą z roku 1455, ale parafia działała tu już z pewnością w XIV wieku. Wieś należała do klucza dunajeckiego i przechodziła w ręce kolejnych właścicieli. Parafia katolicka istniała w Nowej Białej do objęcia własności klucza dunajeckiego przez luterańską szlachtę węgierską – Horwath Palocsajów (1589). Narzucili oni poddanym spiskim własne wyznanie. Rekatolicyzacja spiskich parafii w 1639 roku, kiedy to główna niedzicka linia Palocsajów powróciła do katolicyzmu, nie objęła Nowej Białej oraz Krempach, ponieważ pozostawała ona własnością luterańskiej gałęzi Horwathów – Stansithów ze Strażek, którzy utrudniali za wszelką cenę apostolat duchownych katolickich. Usunięcie luteran z kościoła w Nowej Białej nastąpiło dopiero pod koniec XVII wieku. W roku 1700, jak wiemy z wizytacji prepozyta spiskiego Zsigraya, mieszkało w Nowej Białej około 250 katolików. Później w roku 1731 mieszkało 422 katolików oraz 7 luteran (czyli nastąpił dwukrotny przyrost ludności, prawdopodobnie dzięki napływowi nowych osadników polskich po zarazie z lat 1709–1711).

Pola nowobielskie stanowi płaska równina będąca po części starorzeczem Białki, gdzie rzeka osadzała żwiry i granitowe otoczaki, częściowo gliniasta, lekko uniesiona w kierunku podhalańskich wsi Białki, Gronia i Gronkowa. Wieś tworzą dwie ulice równoległe do siebie, do których na wschód i zachód przylegają budynki gospodarcze. Domy mieszkalne ułożone są obok siebie, frontem do ulicy, za nimi spichlerze, wozownie, chlewy, a dalej stajnie dla bydła z przejazdem ku stodołom, które są usytuowane w pewnej odległości od tych zabudowań ze względów przeciwpożarowych. Na południe od Nowej Białej, między wapiennymi skałkami: Obłazową i Kramnicą, przeciska się tatrzańska rzeka Białka tworząc malowniczy przełom. Jest to niezwykle urokliwy zakątek pod względem przyrodniczym, będący pod ochroną jako rezerwat przyrody. Najnowsze badania archeologiczne świadczą o bycie tu człowieka przed 20 tysiącami lat w okresie paleolitu. Ślady te zostały stwierdzone w jaskini Obłazowa. Znaleziono tu warsztat do obróbki narzędzi, najstarsze na świecie narzędzia górnicze, a nade wszystko oszlifowany, w kształcie bumerangu, kieł mamuta ważący 800 g, który miał ostre końce. Został on poddany badaniom w Moguncji (Niemcy), gdzie ustalono, że była to broń pierwotnego człowieka, który w tych okolicach zamieszkiwał. W pobliżu leżał fragment ludzkiego kciuka. Układ znaleziska i jego zawartość skłoniły badaczy do przyjęcia hipotezy, że jaskinia była świątynią człowieka paleolitycznego. Historia pisana wsi sięga potowy XIV w., czyli czasów kiedy ród węgierski – Berzewiczych, rozpoczął kolonizację tej części Zamagurza Spiskiego. Jest to jedyna wieś spiska położona na lewym brzegu Białki, która należała do Węgier, aż do l wojny światowej. Nowa Biała, była szczególnie w XVII i XVIII wieku ważnym punktem na drodze handlowej pomiędzy Węgrami i Polską. Tędy przewożono wino i tytoń w kierunku Nowego Targu. W roku 1699 na mocy przywileju cesarza Leopolda II ustanowiono we wsi trzy jarmarki i cotygodniowe targi. Z tego powodu wieś określana była mianem miasteczka.

Czarna Góra, to tatrzańska wieś górali spiskich. Jej nazwa pochodzi od wyglądu stromego urwiska (grapy), którego zbocza porośnięte były niegdyś ciemnym świerkowym lasem (smerekiem). Wg legendy pierwsi osadnicy kierując się szlakiem pasterzy wołoskich dotarli tu już w XVI wieku z Czarnogóry na Bałkanach. Dzielni drwale i myśliwi wybrali miejsce obronne na zboczu góry, która stanowi swoisty rygiel między Kotliną nowotarską i położoną u podnóża Tatr rozległą doliną rzeki Białki.
Czarna Góra wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1589 roku. W roku 1625 na rzece Białce ustabilizowała się polsko-węgierska granica, a dzieje wsi na trzy wieki związany były z losem węgierskich właścicieli zamku w Niedzicy. W 1637 roku kronikarze wspominają się pasterzy z Czarnej Góry, którzy wypasali swój dobytek w Tatrach pod Jaworowym Stawem.
Wieś rozwijała się wskutek karczowania i wypalania lasów. Na wyrąbanej ziemi (zarębku) usuwano kamienie (skole) przez co z mozołem powstawały poletka ornej ziemi. W 1773 roku odnotowano 68 gospodarzy (gazdów) użytkujących grunty o łącznym areale 1095 ha. Do tego czasu we wsi osiedliło się już wielu nowych osadników z podhalańskiej Białki i Bukowiny. Trudne warunki gospodarowania na skalnej ziemi zmuszały mieszkańców do migracji zarobkowych na Węgry, Ukrainę a nawet do Chorwacji.
W XIX wieku, a także po obu wojnach światowych wielu ludzi wyemigrowało do USA .

Jurgów jest spiską wsią leżącą u podnóża Tatr Bielskich, na prawym brzegu rzeki Białki, która oddziela Spisz od Podhala, Miejscowość została założona w dobrach klucza Zamku Niedzickiego w 1546 roku, na prawie wołoskim. Według legendy zasadźcą był zbójnik Jurko, który przybył tu z 12 osobową drużyną. Najstarsze dokumenty wzmiankujące o wsi, zapisanej pod węgierską nazwą Gyurgowa, pochodzą z XVI wieku. W czasie, kiedy Jurgów był pod panowaniem austrowęgierskim granica z Galicją przebiegała w zachodnich częściach wsi, a metalowe słupki graniczne do dziś można jeszcze spotkać. W przeszłości posiadłości Jurgowa (wraz pastwiskami górskimi), były czterokrotnie większe i sięgały aż w Tatry Bielskie i Wysokie.
Głównym źródłem utrzymania Jurgowian było pasterstwo, a także uprawa lnu. Aby przetrwać w trudnych warunkach przyrodniczych ziemie położone najbliżej wsi uprawiano ... natomiast stada wypasano na halach i polanach tatrzańskich. Gdy pasterstwo wysokogórskie zostało ograniczone – Jurgowianie przenieśli szałasy na Polanę Podokólne, gdzie stoją do dzisiaj.
Bardzo bogate tradycje w Jurgowie ma rękodzieło ludowe, m.in. stolarstwo, snycerka, tkactwo, koronkarstwo. Jurgowianie trudnili się też wyrębem drzew i pracami leśnymi w dobrach jaworzyńskich a także myślistwem i przewodnictwem tatrzańskim (m.in. górale z Jurgowa byli przewodnikami w czasie pierwszego udokumentowanego wejścia na Lodowy Szczyt w 1843 roku).
Na tworzącą się przez wieki bogatą kulturę ludową oddziaływały zarówno wpływy polskie, słowackie, niemieckie, węgierskie jak i wołoskie. Są one widoczne w folklorze, gwarze, architekturze, zwyczajach a także w strojach regionalnych, które znacznie różnią się od sąsiednich podhalańskich. Ubiór kobiecy składa się z: lnianej koszuli z rękawami zdobionymi haftem, (kabotka) i sukni z czerwonej (jangliji) ze złotymi tasiemkami, białej (zopaski) z (for botkami). Uzupełnieniem są czerwone korale, wianek, buty z wysokimi cholewami, a zimą zdobiony serdak. Wersją odświętną stroju jest rąbkowy fartuch, uszyty z najcieniej przędzionego lnu. Kobieta zamężna ubiera czepiec, chustę oraz (rańtuch) z tkaniny rąbkowej.
Męski strój składa się z lnianej koszuli ze spinką, suknianych portek z czerwonymi lampasami, szerokiego, skórzanego pasa bacowskiego, kierpców, kapelusza z kostkami oraz haftowanego serdaka.

Rzepiska to najwyżej położona wieś na północno-zachodnim Zamagurzu Spiskim, leżąca na wysokości 770–1018 m n.p.m. Składa się z osiedli: Bryjów Potok, Wojtyczków Potok, Grocholów Potok, Madejów Potok, Pawliki (najwyżej położone osiedle w Polsce). Rzepiska, powstały na prawie wołoskim. Jako wieś wymieniana jest w dokumentach historycznych od 1655 roku. Osadnicy przybywający na teren Rzepisk pochodzili z północnego i wschodniego Spisza, z Podhala, Pienin, Orawy, doliny Popradu z okolic Nowego Sącza i nawet z Mazur. Na przełomie XV i XVI wieku zasiedlała je również ostatnia fala migracji wołoskich pasterzy z Bałkanów. Prawdopodobnie to owi pasterze mogli wprowadzić nazwę wsi Rzepiska od albańskiego słowa „repire” lub „repiete” oznaczającymi stok góry, stromą wieś, odnoszącymi się do położenia osady. Taką właśnie stromą wsią są Rzepiska. Istnieje też hipoteza, iż pierwszym zasadźcą Rzepisk był pasterz i drwal o nazwisku Rzepiscok i to od jego nazwiska wywodzi się nazwa miejscowości.
Osadnicy napływający na te tereny nabywali „zarębki” na zasadzie zawłaszczenia za pomocą wyrębów lasów w celu uzyskania terenów pod zabudowę i uprawę ziemi. Stąd wieś dzieli się na 18 „zarębków”, które podzielone są na 56 „ćwiertek”. Ludność zajmowała się głównie pasterstwem i uprawą roli. Pracowali przy wyrębie tatrzańskich lasów. Rozwinęły się rzemiosła m. in. kowalstwo, ciesielstwo i stolarstwo. Wieś zasłynęła z ziołolecznictwa. Mieszkańcy zarobkowo pracowali na Dolnych Węgrzech, a po 1880 roku wyjeżdżali za pracą do Ameryki. Rzepiska do 1779 roku należały do parafii Łapsze Wyżne, a następnie do Jurgowa.

Pierwsza wzmianka o Frydmanie pochodzi z 1320 roku, a lokacja wsi miała miejsce około 1308 roku. Tutaj znajduje się najstarszy na Podtatrzu kościół św. Stanisława, zbudowany na przełomie XIII i XIV wieku. To właśnie w tym kościele do mszy służył król Jan III Sobieski powracający z bitwy pod Wiedniem.
W centrum wsi zachował się wybudowany przez Hornathów w XVI wieku kasztel oraz dwukondygnacyjne piwnice służące kiedyś do składowania węgierskiego wina.

Kacwin – Wieś założył Kokosz Berzewiczy w XIV wieku – budowniczy zamku niedzickiego. Nazwa miejscowości pochodzi od niemieckiego „Katzwinkel”, co oznacza „Koci Zakątek”. Już w momencie lokacji Kacwin był osadą dużą, 84 łanową, założoną na prawie niemieckim. Pierwsza udokumentowana wzmianka pochodzi z 1320 r., z dokumentu sprzedaży wsi dokonanej między Kokoszem Berzewiczym, a jego bratem Janem. W historii wsi ważna jest data 1431, kiedy to husyci najechali i splądrowali osadę. Kacwin pozostawał przez długi okres czasu własnością panów klucza dunajeckiego, którzy około 1400 r. ufundowali w miejscowości kościół p.w. Wszystkich Świętych. Centrum wsi ma charakterystyczną średniowieczną zabudowę, wśród której wyróżnić można spichlerze zwane „sypańcami”. W Kacwinie są zabytkowe kapliczki, trzy najstarsze pochodzą z XVIII wieku. Cztery kaplice mają charakter mszalny i mieszkańcy pielgrzymują do nich przy okazji świąt: są to kaplice p.w. św. Wojciecha, Trójcy Świętej, Matki Bożej Śnieżnej kaplica cmentarna św. Katarzyny. Są także nieco młodsze kaplice: Kaplica Matki Boskiej z Lourdes, kaplica pw. Chrystusa Króla. Wieś dzieliła koleje losu Polskiego Spisza, znajdującego się w rękach możnych rodów węgierskich – Berzewiczych, Horwathów i Salamonów.

Lendak: wieś leży w północno-zachodniej części Kotliny Popradzkiej, w odległości około 3 km od tatrzańskiej osady Tatrzańska Kotlina. Miejscowość powstała na początku XIII wieku, brakuje jednak pisemnej wzmianki na ten temat. W 1313 mistrz Kokosz i Jan, synowie hrabi Rykolfa, wieś tą dziedziczną odstąpili Miechowitom – krzyżowcom Bożego Grobu na majątek. Zakon ten był już wcześniej w Chmielowie w hrabstwie szaryskim, którą to posiadłość król – Andrzej II Jerozolimski w 1212 r, zakonnikom ofiarował. Zamianę siedziby zatwierdził król Karol w Budzynie w 1313. Wieś miała już w tych latach swój własny kościół pod wezwaniem św. Mikołaja biskupa. W 1315 kapituła spiska zrzekła się praw do kościołów w Lendaku i Chmielniku na rzecz zakonu – Pogrobowców, zastrzegając sobie prawo sądownictwa w sprawach osób duchownych. Zakonnicy mieli obowiązek płacić do kapituły spiskiej roczną grzywnę czystego srebra, oraz posyłać z pomiędzy siebie jednego wybranego delegata na synod spiski. W 1325 mistrzowie Jan Kokosz i Rykolf, którzy kościół w Lendaku wznieśli i uposażyli , odstąpili plebanowi miechowskiemu Henrykowi, liczne prawa kościelne pod warunkiem, aby proboszczowie lendaccy w kapitule spiskiej składali przysięgę wierności dla króla i korony węgierskiej.
Po 280 latach istnienia tego zakonu pod 11 przeorami dobra lendackie istniały do 1593 r., kiedy zakon rozwiązał sie i sprzedał cały majątek rodzinie Horváthów-Palocsayich i od tej chwili Lendak stał się siedzibą rodziny Palocsayich. W 1720 parafia liczyła 1093 dusz rzymskokatolickich.
Wydobywano tu również marmur, alabaster, ale pokłady były niewielkie i szybko się wykończyły. W latach 1856 mieli tu swoje majątki – Salomonovci, ale już w 1879 r. Hohenlohe ...(w 1787 r. miejscowość miała 81 domów i liczyła 750 mieszkańców). Mieszkańcy byli sławnymi bacami i pasterzami, wypalali też wapno i zajmowali się płóciennictwem.

Ždiar, Zor – jest oryginalną, tradycyjną góralską miejscowością, leżącą między Tatrami Bielskimi a Magurą Spiską w Bruździe Podtatrzańskiej (Rowie Podtatrzańskim). W zachowanym dokumencie z 1282 r. miejsce, na którym o wiele później powstał Ždiar, nazywało się Stragar.
Pochodzenie tego starodawnego słowa nie jest znane. Do końca 1470 r. ziemie tego obszaru znajdowały się w majątku magistratu Gallusa-Kotroša, oraz jego dziedziców Berzeviczy‘ów z Wielkiej Łomnicy.
W drugiej połowie XVI wieku Dolinę Białego Potoku osiedlali sezonowo, latem – pasterze i węglarze ... (ludzie, zajmujący się wypalaniem węgla drzewnego w specjalnych kopcach ziemnych). Ślady ich były spotykane także w okolicznych wioskach, zwłaszcza w Lendaku. Obecność węglarzy na tych terenach dokumentują niektóre zachowane do dzisiaj miejsca, gdzie wypalało się węgle.

Poddani dóbr lendackich rozszerzali swoje pastwiska poprzez wypalanie lasów. Czynność tą nazywali žiarzeniem (żarzeniem) lasu, dlatego tą wieś, którą założył kasztelan Franciszek Lužinský, na początku XVII wieku nazywano Žiarem. Potem, w dokumencie z 1773r. jest wspominany jako Ždyar. Natomiast w roku 1808 zaczęto znów używać nazwy Žjár, która jest bardzo zbliżona właśnie do pierwotnej nazwy.
Wieś Ždiar powstała w czasie kolonizacji wołoskiej (sołtysiej) na prawie wołoskim. Miała kościół katolicki już w 1729. Przez pewien czas rodzina Horváth-Palocsayów była właścicielami miejscowości i okolic skupionych wokół Lendaku. W roku 1787 miejscowość miała 120 domów i 794 obywateli. Do wypalonych lasów prawdopodobnie przyszło najpierw 13 rodzin. Tereny przeznaczone na ich osiedlenie zostały podzielone na 13 części. Podzielili je w taki sposób, że w poprzek potoku zrobili 13 jednakowych pasm, tzw. przesiek, które stały się granicą między pojedynczymi działkami. Rozpiętość terenu nie zmuszała do oszczędzania gruntu, co pozwoliło na wydzielanie pierwszym, najstarszym Ždiarzanom parceli o stosunkowo dużych jak na ten czas rozmiarach. Dzięki temu osada rozciągnęła się aż na długość 6 km. Podczas drugiej fali kolonizacyjnej rozparcelowały się boczne doliny i przyległe wierchy (wzniesienia). Na nowych parcelach powstały dzisiejsze osady: Bachledova Dolina (Dolina Bachledzka), Antošovský Vrch (Wierch Antoszowski), Pavlovská Dolina (Dolina Pawłowska), Blaščacká Dolina (Dolina Błaszczacka), Bartušovská Dolina (Dolina Bartusiowska), Monkova Dolina (Dolina Monkowa, zapisywana często jako Mąkowa) i Sladičovský Vrch (Wierch Słodyczkowski), wszystkie one należały administracyjnie do wsi Ždiar.

W dawnej kronice wsi czytamy:
W 1693, na rozkaz pana Samuela Lušenského ludzie ze Ždiaru zbudowali w Niżnym końcu osady kaplicę. W 1712 kościół miał jeden ołtarz i jeden mały dzwon, sygnaturkę. Uwielbianie i Chwała Boga prowadzone było tylko raz w miesiącu i miało „patrocínium” wizyty Maryi Panny, której obraz był w ołtarzu głównym. Drugi kościół został zbudowany w tym samym miejscu w 1768, także był wykonany z drewna i służył ludziom aż do 1831 roku. Karol Planic, dostojnik kościelny i religijny pisarz w 1809 roku dał impuls do budowy trzeciego kościoła z cegły w miejscowości Ždiar, w środku wsi. Jest to masywny jednonawowy kościół z wielobocznym prezbiterium kończący sie na wiejskiej zakrystii dołączonej do wieży w elewacji szczytowej. Kościół katolicki został otwarty w 1831 roku. Data ta jest również umieszczona z przodu kościoła.