Prześledźmy historyczne podania oraz zalążki wczesnej bytności Valachów, (po polsku, po rusińsku: Wołochów).
 
Jak już wiemy, największa ekspansja Imperium Rzymskiego na tereny południowo-wschodniej Europy miała miejsce po 106 r. Rzymski podbój ludów Dacji znacznie rozszerzył Imperium, przez co zmusił ludność zamieszkującą północne rejony Grecji, Albanii i Macedonii, podbitej i niezadowolonej z takiego obrotu spraw oraz okupacji ich terenu, do przesiedlenia się w bezpieczniejsze okolice (dzisiejsze tereny Rumunii).
Podobnym im odłamem rodziny starożytnych Greków z północy byli Trakowie i Ilirowie, zaludniający północną część półwyspu Bałkańskiego. Należeli do nich także Macedończycy. Także oni ulegli mocnym wpływom greckim i rzymskim, zlewając się z ich narodowością. Ich potomkami jest garstka do dzisiaj żyjących wojowniczych, archaicznych górali - Albańczyków; zwanych Amautami oraz właśnie - Wołosi; których mowa przesiąknięta jest na wskroś wpływami starożytnej, ludowej łaciny. Mowa łacińska, popularna jeszcze w zeszłym wieku – kościelna, medyczna, literacka, od samego początku wywarła poważny wpływ na wszystkie ówczesne języki Europy.

Pod barbarzyńską siłą północnych plemion, legiony rzymskie wycofały się z Dacji (dzisiejsza Rumunia) dopiero w 217 r. Według historyków rumuńskich, uciekające pod naporem Rzymian plemiona dawnych mieszkańców, czyli łacińscy Dakowie, przemieszczali się łukiem Karpat w kierunku Transylwanii, kiedy to rzymskie legiony poczęły gnębić podatkami ludność tego obszaru. Ten przebieg wędrówki Wołochów jest poparty dowodami, jakie wskazują na obecność już w VIII wieku w Siedmiogrodzie osób mówiących po łacinie (właść.: posługujących się ludową łaciną – dialektem wschodnioromańskim) – co podaje dokumentalista (Carragie).

Imperium Rzymskie, pod koniec IV wieku także było mocno nękane przez wewnętrzne problemy polityczne. Objaw ten miał również miejsce w Europie południowo-wschodniej, oraz na Bałkanach, pod naporem walecznych plemion germańskich. W VI i VII wieku, w wyniku dokonanego podboju tych ostatnich, Imperium Rzymskie skurczyło się; istniało już tylko na południe od rzeki Dunaj, w formie Cesarstwa Bizantyńskiego, ze stolicą w Konstantynopolu. W tym zróżnicowanym etnicznie obszarze Cesarstwa Rzymskiego, za Wołochów uznawano tylko tych, którzy mówili po „łacinie”, czyli w urzędowym na ów czas języku Imperium Bizantyńskiego; trwało to aż do VI w. Każda inność - wśród plemion posługujących się inną mieszaniną językową ...(gdzie wciąż dominowała greka)... to tacy Wałasi stanowili mieszankę dwóch różnych grup etnicznych. Z biegiem lat zasymilowali się w nowym środowisku, pomiędzy innymi plemionami, ... w jakim się ... wędrując za ślebodą (swobodą) znaleźli.
http://www.friesian.com/romania.htm#macedon

W tamtym czasie tereny Europy środkowej i wschodniej, na północ od Dunaju, były zajmowane przez przesiedlające się grupy Słowian, którzy podążając za swoimi wyemigrowali do tego regionu w ciągu pierwszych kilku stuleci tysiąclecia z zachodniej Ukrainy oraz przez germańskie plemiona (Gotów, Wandalów) jak również grupy azjatyckie - np. Alanów, Hunów, Awarów oraz Tureckich Bułgarów, którzy już w roku 679 również migrowali na te nie zasiedlone obszary. Tak podaje historyk Magocsi.

Imperium Bizantyńskie znacznie osłabło poprzez podział Kościoła – w roku 1054 na rzymskokatolicki i prawosławny, przez agresywną ekspansję i podboje Normanów na ziemie bizantyńskie i coraz to bardziej osłabione Imperium Rzymskie, liczne tureckie podboje terytoriów bizantyńskich na wschodzie, które rozpoczęły się w 1071 r., jako tzw. siedem krucjat na te tereny w latach 1096 i 1254 (Magocsi).

W tak osłabionym Imperium Bizantyńskim nastąpił bunt plemienny, tzw. Rewolucja Wołoska który miał miejsce w latach 1185-86, w proteście przeciwko surowym podatkom nakładanym na ich stada owiec. Bunt pod wodzą Iwana i Piotra Asenowiczów (Magocsi 1993) objął prawie wszystkie górzyste tereny na południe od Dunaju, w obecnej na tamte czasy Bułgarii i Transylwanii. Powstałe w wyniku buntu carstwo Asenowiczów osiągnęło swój rozkwit w latach 1218-1241.

Pierwszy historyczny, pisemny dokument, zapis nowo powstałej krainy – Wołoszy (Wołoszczyzny); na północ od Dunaju (w Transylwanii) notowany jest w 1210 r., co potwierdza historyk (Caragiu).
W 1242 r. Słaba kraina została napadnięta przez Mongołów. Wołosi w licznych grupach znów rozeszli się w różnych kierunkach, bardziej na wschód, aby utworzyć Mołdawię, która jak wiemy z historii, za niedługo przemieniła się w państwo wasalne między innymi Polski i Turków otomańskich – o czym podaje dokument (Magocsi).

Do końca XIII wieku, wciąż trwają nieustanne wędrówki - migracje Wołochów, coraz dalej i dalej na północ od Dunaju, przez co dały one początek nowej Wołoszy w 1290 (Magocsi). Została założona jako nowa „ojczyzna” Wołochów w górzystej prowincji, na ówczesnym terytorium węgierskim. Od 1330 r. do 1340 r. Wołoszczyzna pod panowaniem Basaraba I istniała jako państwo niezależne. Po kilkudziesięciu latach, nieco powiększona, znowu pojawiła się na mapie Europy, jako państwo rządzone w latach 1386-1390 przez Mirceę na podstawie własnego prawodawstwa.
W tym okresie całe Karpackie pasmo górskie na terenach Polski było w dużej mierze niezamieszkane i tworzyło północno-wschodnią granicę Królestwa Czeskiego w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W połowie XIV w. Słowacja była częścią Węgier, które wówczas osiągnęły swój największy zasięg terytorialny.

Skomplikowane, liczące ponad tysiąc lat dzieje wołoskiego ludu trwale wiążą się z zawiłymi dziejami Bałkanów i Europy Środkowej. Wołosi, jako migranci, stanowili z jednej strony czynnik innowacyjności, przynosząc w Karpaty odmienne od istniejących rozwiązania gospodarcze, z drugiej jednak ich kulturę materialną i duchową cechowała znacząca archaiczność. Wołosi, jako wspólnota pierwotnie pasterska, odznaczała się pewną hermetycznością, co pozwoliło zachować do dziś jej relikty wśród licznych współczesnych grup zamieszkujących Karpaty. W całych Karpatach północnych Wołosi wnieśli istotny wkład w formowanie wspólnoty kulturowej grup góralskich (ruskich, polskich, słowackich i czesko-morawskich), przekazując im specyficzny górski system gospodarki pasterskiej, słownictwo i pewne wzory kulturowe. W Karpatach południowych etnos ten dał kiedyś początek narodowi rumuńskiemu.

W okresie średniowiecza Wołosi byli już samodzielnym podmiotem politycznym, wśród którego wykształciła się typowa dla tamtych czasów struktura społeczna z warstwą rycerską (np. jazda wołoska z Mołdawii, licząca 400 koni walczyła w 1410 r. pod Grunwaldem).

Jak wiemy z historii, cała Europa południowo-wschodnia była nękana przez podboje Turków otomańskich. Skutkiem podbojów było utworzenie tureckich państw wasalczych: Bułgaria w 1396 r., Albania w 1415 r., Wołoszczyzna w 1390 r. i ponownie w 1446 r., Serbia w 1459 r., Bośnia w 1463 r., Hercegowina w 1466 r., Mołdawia w 1512 r. Początkowo Wołosi pomagali Turkom działając jako strażnicy terenu i przewodnicy przez górskie przełęcze, które były dobrze znane wszystkim pasterzom. Z czasem jednak relacje pomiędzy Wołochami a Turkami stały sie nieufne; turecka obecność na ich terenach stała się drażniąca. Najwyraźniejszy opór przeciwko Turkom Osmańskim miał miejsce na terenach Wołoszczyzny i Mołdawii. Wład II (Dracul – Diabeł), przyjął w latach 1436 i 1446 Wołoszczyznę jako państwo poddańcze. Jego syn, Wład III Palownik, (lub Tepes – Draculea – syn Diabła; ten był historycznym pierwowzorem postaci Drakuli ... z fikcji), używając drakońskiej przemocy wobec uzależnionego od jego wpływów narodu i wykorzystując go w swych działaniach wojennych, ustalił w latach 1453-1460, że Wołoszczyzna i Mołdawia mogą istnieć i stać się niezależnym państwem. I znowu w 1476 r. Stefan Wielki potrafił utrzymać Mołdawię wolną od panowania tureckiego aż do 1504 r. (Magocsi).

W 1526 r. Węgrzy zostali pokonani przez Turków Osmańskich pod Mohacem, umożliwiając ekspansję Imperium Osmańskiego aż do granicy Imperium Habsburgów. Mnóstwo swobód zostało ograniczonych, Węgry pozostały jednak królewskie, (w tym także Słowacja), wciąż pod panowaniem Habsburgów, ale w praktyce, aż do 1601 r, oddawały hołd Imperium Osmańskiemu. Wciąż działały jako strefa buforowa między Habsburgami a Osmańskimi Imperiami. W wyniku porażki węgierskiej ogromne obszary dawnych Węgier zostały wyludnione. Jako wierzący chrześcijanie - Węgrzy, Wołosi oraz Słowianie bałkańscy, głównie Chorwaci, Serbowie, Słoweńcy - uciekli na północne ziemie Habsburgów (Magocsi).

Rumuńscy Wołosi osiedli na węgierskich ziemiach i stąd wędrowali po różnych krainach ościennych aż do Galicji: Huculi, Bojkowie, Łemkowie, Górale Czadeccy oraz Górale z Beskidu żywieckiego; niewątpliwie są pochodzenia wołoskiego. Wołosi nie byli zatem nacją, grupą narodowościową, lecz grupą trudniącą się pasterstwem górskim paśnego bydła, tzn. rogacizny, owiec, kóz, krów, wołów, rzadziej świń. Wołosi prowadzili koczowniczy tryb życia, wykorzystując dla swoich stad karpackie lasy, hale i polany leśne. Posuwali się wzdłuż łuku Karpat ku północy. Już w połowie XIV wieku kolonizacja wołoska dotarła w okolice Pogórza Dynowskiego (stanowiło ówczesne pogranicze polsko-ruskie), w XV wieku – dotarła do Tatr, a na przełomie XVI i XVII wieku zatrzymała się na pograniczu słowacko-morawskim, w regionie Kysuce, Cadca i w tzw. Wołoszczyźnie Morawskiej, w północnych Morawach.

W XVI wieku miała miejsce coraz to większa fala osadnicza, w której efekcie zasiedlono pustki osadnicze i dosiedlono starsze osady, zwłaszcza te zasiedlone wcześniej na prawie niemieckim np. Osturnię na Zamagurzu Spiskim. Przykładem zasiedlenia takiej pustki osadniczej była kolonizacja pasterzami wołoskimi górskiego terytorium państwa orawskiego Thurzonów (Górnej Orawy); która rozpoczęła się w 1575 r. (jak podaje Czajkowski). W jej efekcie powstał tam prężny ośrodek pasterski, już w 1619 r. na Górnej Orawie wypasano bowiem 24 tysiące sztuk owiec (Czajkowski).
W kierunku orawskim osadnictwo wołoskie objęło Zawoję, Jeleśnię, Rycerkę. Wędrując tędy dotarli w Beskid Żywiecki i Śląski, a następnie do zachodniego krańca Beskidów na Morawach, gdzie nastąpił kres ich wędrówki. O przemieszczaniu się pasterzy wołoskich po tych terenach świadczą powtarzające się nazwy miejscowości: na Orawie – Zubrzyca, Zawoja, Kiczora. Na Podhalu – Ustup, Olcza, Cyrhla, Brzeziny, Mur, Sichla, Zubsuche, Rzepiska, Jurgów, Hotar, Kiry. Wołoszyn. Na żywieccyźnie – Ponikiew, Koziniec, Zembrzyce.

Cyrhla. Po wołosku cyrhlenie to okorowywanie rosnących drzew dokonywane latem, w okresie kiedy drzewa puszczają tzw. łyko, w wyniku czego, w ciągu roku drzewo usycha. Drzewa grube ścinano, cięto, układano w stosy a gałęzie podpalano wraz z poszyciem. Powstały podczas spalania popiół użyźniał powstałą glebę. Pozbawioną szaty leśnej polanę, przekopywano motykami i radłowano, obsiewano krzycą lub połownikiem (mieszanką owsa i jęczmienia). Tak powstawała powierzchnia rolna nazywała się Cyrhlą. Stąd prawdopodobnie nazwa miejscowości Cyrhla koło Zakopanego.

Powstałe w ten sposób coraz to nowe wykarczowane tereny uprawowe zwane były wyrobiskami. Gazda, budował na polanie szałas, dostawiał jatę na drwa, przygrodę na sywor, na barłóg czyli podściółkę dla bydła; po czasie, gdy było mu za ciasno, dobudował pajtę na ostrewki i inne sprzęta. W ten sposób powstawały nowe osady, początkowo rzadko usytuowane na zboczach górskich, gospodarstwa polaniarskie a wokół nich kośne łąki oraz pastwiska.

W miarę przybywania nowych osadników oraz dziedziczenia spadku postępował rozwój przestrzenny wsi. Najpierw osadzano osadników w dolnych odcinkach potoków, a następnie dzielono ziemię, dla spadkobierców, na coraz mniejsze areały. Obok zagęszczania powstawały nowe łany na przedłużeniu wsi, najczęściej w górę potoku. W efekcie role ulegały podziałowi na półrolki, a następnie jeszcze na mniejsze jednostki gruntowe tzw. zarębki.
Na bieszczadzkich, gorczańskich, podtatrzańskich oraz podhalańskich halach i polanach Wołosi znaleźli doskonałe warunki do wypasu stad. W XVI w. część Wołochów porzuciła pasterstwo i zaczęła zajmować się rolnictwem. Około roku 1580 kolonizacja tych terenów osiągnęła apogeum. Połacie lasów poddawano masowemu karczunkowi, powstawały nowe wsie, zakładane na tzw. surowym korzeniu. Rychło w organizacji osad zaczęło dominować proste i jasne prawo, zwane wołoskim.
Na czele wsi stał tzw. kniaź (odpowiednik sołtysa) sprawujący nad osadnikami władzę sądowniczą oraz ściągający daniny i czynsze (w postaci dziesięciny z owiec i sera). Czasami kilka wsi tworzyło tzw. krainę - na czele każdej z nich stał krajnik, zwany wojewodą wołoskim. Wojewodą wołoskim na Ustupie i Olczy był Błażej Ustupski; był on właścicielem młyna. Ów wymieniony wojewoda wołoski (1694) to najprawdopodobniej jeden z pierwszych sołtysów na Olczy. Sołectwo w rodzinie Ustupskich oraz funkcja wojewody wałaskiego utrzymały się do końca XVIII wieku.

Od wczesnego średniowiecza Podhale należało do dóbr królewskich. W tym czasie był to teren prawie całkowicie niezamieszkały, pokryty gęstymi lasami, poprzecinany wstęgami rwących rzek i potoków, pełen mokradeł i bagnistych torfowisk. Surowy klimat, trudne warunki wegetacji roślin i przede wszystkim brak dróg początkowo wstrzymywały ludzi od osiedlania się na tym terenie.

Najstarsze podhalańskie wsie miały w Tatrach nadania królewskie; np. Waksmund – Hale Waksmundzką, Klikuszowa – Hale Pyszną, Poronin – Hala Filipka, rodzina Jarząbków z Bańskiej miała Hale Jarząbczą, Stare Bystre, Ciche, miały w Tatrach hale już od XVI wieku. Miętusowie, otrzymują w 1595 roku od króla Zygmunta III Wazy pastwiska w górach w Dolince i Przysłopi, nadane jako przedstawicielowi rodu Tomaszowi Miętusowi, będącemu osadźcą wsi Ciche. Są to dzisiejsze tereny Doliny Miętusiej (nazwa doliny, podobnie jak hali, polany i przełęczy) Przysłop Miętusi, pochodzi właśnie od nazwiska tego pierwszego właściciela. Hala Ornak zaś stanowiła własność górali z Cichego.
Hala Kondratowa, w 1676 roku z nadania Jana III Sobieskiego, stała się własnością sołtysa z Pieniążkowic. Pomiędzy Halą Kalatówki, należącą do Kalatów i Halą Stawy, należącą do Szaflarskich z Czarnego Dunajca, znajdowała się Hala Kasprowa, którą posiadali Gąsienicowie wywodzący się z Gładkiego i Kotelnicy. Nazwa pochodzi od imienia Kasper, bowiem jej pierwszym właścicielem miał być Kasper Gąsienica.
Tereny rolne i pastwiska w Gorcach były dużo łatwiejsze do użytkowania, przez co bardzo atrakcyjne. Świadczą o tym spory pomiędzy pasterzami – bacami. Właśnie już w XVII wieku, dochodziło do licznych, niekiedy nawet krwawych bijatyk pomiędzy pasterzami z Ochotnicy, Harklowej, Knurowa czy Szlembarku o grunty i polany do wypasu w lasach. W 1683 r. ostatecznie wytyczono sporne granice między gruntami tych wsi, oznaczając je wbitymi palikami albo słupkami z ułożonych piętrowo skał i kamieni.
Wspomnieć należy, że przez ponad 100 lat górale, pasterze z Nowego Targu, procesowali się z mieszkańcami Waksmundu, którzy według niektórych rajców wykorzystywali nielegalnie ich pastwiska po wschodniej stronie, przynależne do miasta.